Zelfmoord na een ervaring van fysiek, psychisch of seksueel geweld
Deze fact sheet geeft een overzicht van cijfers, factoren, preventiestrategieën en aandachtspunten specifiek voor deze doelgroep.
Laatste update: november 2024
Met de term ‘geweld’ bedoelen we zowel fysiek, psychisch als seksueel geweld, los van de context waarbinnen dit geweld zich voordoet. Geweld kan zowel actief (bv. slaan, schoppen, woorden gebruiken die kwetsen) als passief (bv. iemand negeren of verwaarlozen) zijn.
Cijfers
Algemeen
- Alle vormen van geweld vormen een risicofactor voor zelfdoding (Castellvi et al, 2017; Rivara et al, 2019). Zowel slachtoffers als daders van geweld hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van suïcidegedachten of suïcidaal gedrag (MacIsaac et al, 2017; Rivara et al, 2019).
- Ook getuige zijn van geweld zorgt voor een verhoogd risico op suïcidaliteit, in het bijzonder op jonge leeftijd (Castellvi et al, 2017).
- Slachtoffers van seksueel geweld hebben 4 keer meer kans om te overlijden door suïcide en 13 keer meer kans om een suïcidepoging te ondernemen (Husky et al., 2013; Kilpatrick, 2000).21-46 procent van de slachtoffers van seksueel geweld heeft zelfmoordgedachten (Brooker & Tocque, 2016; Campbell et al, 2009; Dworking et al., 2020), dat is 1,5 tot 3 keer zoveel als de prevalentie in de Vlaamse bevolking (Gisle, 2018).
Specifieke groepen
Kinderen en jongeren:
- Uit onderzoek blijkt dat misbruik (seksueel, fysiek, emotioneel en verwaarlozing) in de kindertijd geassocieerd is met suïcidale ideatie, suïcidepogingen en overlijden in de adolescentie (Miller et al, 2013; Castellvia et al, 2017), maar ook als volwassene (Castellvi et al, 2017).
Jonge slachtoffers (-18) van misbruik (seksueel, fysiek en emotioneel) hebben 2,5 keer meer kans om suïcidegedachten te ontwikkelen, en 4 keer meer kans om concrete suïcideplannen te ontwikkelen voor de leeftijd van 24 jaar in vergelijking met de algemene populatie (Angelakis, Austin & Gooding, 2024; Angelakis et al, 2020).
- Kindermishandeling (fysiek en seksueel): verhoogt het risico op suïcidepogingen en suïcidale ideatie (OR= 1.95-3.40) (Rivara, et al, 2019). Seksueel geweld: risico op suïcidepogingen en op suïcide ligt 4 keer hoger bij slachtoffers van seksueel geweld dan in de algemene populatie (Rivara et al, 2019).
Vrouwen:
- Vrouwen die slachtoffer werden van seksueel misbruik (zowel in de kindertijd als op latere leeftijd) hebben een verhoogd risico op suïcidepogingen. Dit risico is 12 tot 20 keer hoger in vergelijking met vrouwen die geen seksueel misbruik ervaarden. Het risico op overlijden door suïcide zou 17 keer hoger liggen, bij vrouwen die in de kindertijd slachtoffer werden van seksueel misbruik zou het risico op zelfdoding 40 keer hoger zijn (MacIsaac et al, 2017).
- Vrouwen die het slachtoffer zijn van huiselijk geweld stellen meer suïcidaal gedrag in vergelijking met vrouwen die geen slachtoffer zijn (Munro et al, 2020).
- Uit de literatuur blijkt een consistente relatie tussen slachtofferschap van partnergeweld en het risico op suïcidale gedachten, pogingen en suïcide. Dit risico is nog hoger bij vrouwen uit sociaal gemarginaliseerde groepen (White et al, 2024).
Mannen:
- Mannen als slachtoffer van seksueel geweld hebben een verhoogd risico op suïcidale ideatie, gedrag en suïcide. Slachtoffers zijn ook vaak kwetsbaar op andere vlakken (bv. minderheden, mensen met een beperking, etc.) (Nicholas, Krysinska & King, 2022).
LGBTI+:
- Link tussen slachtofferschap en suïcidaliteit blijkt meer voor te komen bij LGBTI+-jongeren dan bij cisgender, heteroseksuele leeftijdsgenoten.
Factoren
Aan de basis van zelfmoordgedachten en zelfmoord ligt nooit één oorzaak of factor. Zelfmoord en zelfmoordgedachten ontstaan altijd vanuit een wisselwerking tussen tal van genetische, biologische, psychiatrische, psychologische en sociale factoren.
Geweld en zelfbeschadigend gedrag zijn beide complexe fenomenen, maar blijken overlappende risicofactoren en beschermende factoren te hebben (Decker et al, 2018 ; O’Donell et al, 2015).
Risicofactoren:
- Individuele (psychologische) factoren: hopeloosheid, impulsiviteit, middelenmisbruik, etc.
- Sociale factoren: intergenerationele ervaringen van geweld, vroege negatieve ervaringen binnen de familierelaties, conflict, normen en waarden binnen de gemeenschap (bv. tolerantie t.a.v. geweld)
- Isolement
- Neurobiologische factoren: gedeelde dysfuncties in het serotonerge systeem
- Meervoudige ervaringen als slachtoffer zou een cumulatief effect hebben op de geestelijke gezondheid (Munro et al, 2020; Sharrat et al, 2023)
- Blootstelling aan geweld op jonge leeftijd wordt geassocieerd met een veelvoud aan emotionele en gedragsmatige problemen: kindertijd en adolescentie vormen een kritische periode in de ontwikkeling van een persoon (MacIsaac et al, 2017)
Beschermende factoren:
- Sociale binding (duurzame sociale relaties met anderen), coping vaardigheden en probleemoplossende vaardigheden (Decker et al, 2018; Munro et al, 2020)
- Tewerkstelling, het behoud van de sociale status (kan buffer vormen tegen geweld) (Decker et al, 2018)
- Kinderen (in het bijzonder bij vrouwen) als beschermende factor ivm suïcidaal gedrag (Decker et al, 2018; Munro et al, 2020)
- Vroeginterventie en professionele hulp na een ervaring van kindermishandeling blijken beschermend te zijn wat betreft suïcidepogingen bij jongeren (Miller et al, 2013). Het faciliteren van de toegang tot hulp is voor alle vormen van slachtofferschap cruciaal.
- Psychologische impact van geweld op de slachtoffers wordt sterk beïnvloed door de reactie die een slachtoffer krijgt vanuit de eigen omgeving, de hulpverlening en justitie (Rivara et al, 2019).
Preventie
Tips voor zorg- en hulpverleners
Aangezien slachtoffers van geweld een hoger risico hebben op suïcidaliteit, is het belangrijk om extra alert te zijn voor signalen en dit proactief te bevragen en bespreken.
- Safety Planning is een aanbevolen interventie, ook bij slachtoffers van geweld. Belangrijk aandachtspunt hierbij is dat ook het veiligheidsrisico in verband met geweld mee in overweging wordt genomen.
Meer informatie over hoe je in gesprek kan gaan en aan safety planning kan doen vind je op het online leerplatform SP-Reflex.
- De e-learning Operatie Alert leert zorgverleners de mogelijke signalen van verschillende vormen van geweld te herkennen en reikt hen tools aan om de juiste zorg te bieden. Operatie Alert omvat ook een module over zelfdoding (www.operatiealert.be).
Hulplijnen
- Personen die in aanraking komen met geweld kunnen bij de Zelfmoordlijn 1813 terecht wanneer ze aan zelfmoord denken.
- De hulplijn 1712 is er voor slachtoffers van geweld, maar ook voor iedereen met een vraag over geweld, misbruik en kindermishandeling (www.1712.be).
- Minderjarige slachtoffers van geweld kunnen ook anoniem chatten met Nu praat ik erover.
- Mensen met vragen over seksuele gevoelens en gedrag t.a.v. minderjarigen kunnen terecht bij de gratis hulplijn Stop it Now!
Aandachtspunten
- Volg in communicatie over zelfmoord altijd de mediarichtlijnen.
- Vermeld steeds waar mensen terechtkunnen voor hulp: www.zelfmoord1813.be
Meer weten?
- 1712 is een professionele hulplijn waar u terecht kan met vragen over geweld, misbruik en kindermishandeling.
- Operatie Alert leert zorgverleners de mogelijke signalen van verschillende vormen van geweld herkennen en reikt hen tools aan om de juiste zorg te bieden.
- Voor meer informatie over de opvang en zorg voor slachtoffers van seksueel misbruik kan u contact opnemen met de Zorgcentra na Seksueel Geweld.
Alle aangehaalde bronnen zijn op vraag beschikbaar. Voor meer informatie of advies kan u terecht bij VLESP, het Vlaams Expertisecentrum Suïcidepreventie.